Chin Min Ttialning le Identity
Chin Min
Lai min ttialning kong ah a hram in vun ruat tuah usih. Laimi hi Ca (Literature) kan ngeih hlan in kan ngeih hnu kum zeimawzat (1965 tiang?) chung mirang nih an rak kan umpi mi kan si. Uknak lei in British mirang nih an kan umpi. Biaknak lei in America mirang nih an kan um pi. Uknak lei in British nih an kan umpi lio ah biaknak lei siangbawi hna an phan ve. Lairam le Lai miphun tthanchonak ca ah a phunphun in rian an rak ttuan. Zeidang cu chim ti lo in Ca an kan tuahpiaknak kong tu ruat colh ko usih.
Uknak lei in British mirang nih an kan phak lio ah Ca kan rak ngei lo. Biaknak lei siangbawite an phak hlan ah uknak lei upa nih Laica an rak kan tuah piak. Cu uknak lei in tuahmi Laica cung ah cun siangbawite nih tlamtling deuh in an kan tuahpiak tthan. Culio caan in nihin ni tiang Laimi nih kan min kan ttialning cu atu i zapi nih kan ttial cioning hi a si. Atu kan ttial cio ning hi kan identity ah a dir cang mi a si. A kan hruaitu le kan ca ah rian a kan ttuanpiaktu mirang hna nih nan min ttialning hi a tthalo, hmailei international documentation ah harnak a um lai, tbt. zong an rak ti hna lo i a si lai. Zeicahtiah min ttialning cu mah le sining le duhning in isak cio le sullam a ngei cio mi a si kha an rak hmuh piak hna ca ah a si lai. Cun ruah awk a simi cu anmah mirang zong an holh umtuning in an min an ttial tikah komh awk hnga hnga a simi lawng an komh i komh awk hnga lo pawl kha komh lo in an ttial ve. Atang hi zohchunh hmanh usih.
1) Clark Sundar, Alan Harkness, Raymond Edward Brown, Charles Marshall Kraft, tbt. hi an min ttialmi an si. Clarksundar, Alanharkness, Raymondedwardbrown, Charlesmarshallkraft, tiah an ttial lo.
2) Lian Thawng, Sang Uk Mang, Za Hlei Cung Thawng tbt. in ttial ve ding kan si ko. Lianthawng, Sangukmang, Zahleicungthawng, tbt. in ttialding a si lo. Zeicahtiah mirang zong hitin an ttial ve lo. [Zohchunh: Clarksundar, Alanharkness, Raymondedwardbrown, Charlesmarshallkraft, tiah an ttial ve lo].
Salai Van Lian Thang nih America hruaitu upa pawl an min ttialning in a ttialmi pawl zoh tikah a cung ttialmi bantuk hi a si ko. Komh lo awk hnga minfang pawl an tthen i an min an ttial ko.
Mizoram hruaitu upa pawl an min zong a hun ttial i anmah Mizo nih India, Sri Lanka le Bangladesh min ttialning icawn in an rak ilak ve cang ca ah anmah ca ah aa dawh i a ttha ngai ko. Amah cattialtu pumpak zong 1988 hnu a tlanval kate in nihin tiang Mizoram ah a ummi a si i hitin aa dawhnak a hmuhkhawh zong hi a lamte a si ve ko. Lai Forum ah 16 January 2011 a cattial mi ah tling tein relkhawh a si.
Peh in Laimin kan ttial tikah harnak le laklawhnak a um. Kan min sullam a ngei ti lo. Kan min sakhnawh chan sullam zong a tlau. A rel zong aa rel kho colh ti lo. Vowel he aa pehmi min hna lebang cu a sullam ning in a tlau, a pingpi ah a chuak. Zohchunh: Zaathang chung pa Chan Awi cu a phun telh chih in a min ttial tikah “Chanawi Zaathang” a si. “ Chanawi” hi “Cha-nawi”, or “Chan-awi” tiah zeideuh dah a min auhning awchuah a si ti theih a har. Laklawhnak ngai a si rihmi cu a min donghnak ah “i” aa tel caah Mizo nu a si tiah ruah khawh a si fawn. Zeicahtiah Mizo nu an min ttialning he aa khah ca ah. Sihmanhsehlaw, hi min ngeitu hi “pa” a si fawn. Hi bantuk hin harnak le laklawhnak a um hi al awk a ttha lo. Hi bantuk hin Chumawi, Sangawi, Lalawi, Hrangawi, Lianuk, Hranguk, Ttialawi, Thlaawr (Thlaor), Cungawr (Cungor), Zaiang, Sungeng, Ttialiang, tbt. hna zong hi Laimin ah a fiang kho lo. Sihmanhsehlaw Chum Awi, Sang Awi, Lal Awi, Hrang Awi, Lian Uk, Hrang Uk, Ttial Awi, Thla Awr (Thla Or), Cung Awr (Cung Or), Zai Iang, Sung Eng, Ttial Iang, tbt. in ttial tawnning te hi a fiang pup ko i zeitluk in dah a tthat!!!
Micheu nih phunmin kan ittial chih cang ca ah mah kong lawng hi ruahding a um. Kan hmang lai maw, a hnu ah maw kan chiah lai a hmai ah, ti pawl. Sakmin tling hnu ah apeh in ttial a remcang bik ko lai. Sang Uk Cung Hlawnceu tiah. Sangukcung Hlawnceu tiah ttial lo in. Cubelte Hlawnceu Sang Uk Cung , Hlawnceu Sangukcung tiah ahmai bik ah a chia na, a hnubik ah a chia na in kan icawhhnuk ding a si lo. Cupin ah Sangukcung Hlawnceu tiah kan ttial ahcun cattial phung/mit in kan zoh tikah phun min le sak min theihkhawh a si ti lo. Thleidan khawh a si ti lo. Minfang an pahnih hin phun, thilri, thilnung min ah ruah an si. Micheu nih phun min tham cu theihcia (understood) pei a si ko cu ti a si ttheu. Miphun dang cu chim lo, Laimi chung hmanh ah hin kan phun min kan ithei dih cio lo ti kha ruah le theih a hau. Zapi deuh in theihmi tham cu Hlawnceu, Zaathang, Khenglawt, Cinzah hna lawng pei a si ko cu! Hi hna hmanh hi a theilo mi kan um rih ti hi theih a hau. Cucaah kan sakmin le kan phunmin hna hi atu micheu nan ttialning hin cun a fiang kho ti lo. Theihkhawh a silonak a ruang pakhat rih cu phunmin hi hmai ah a ttial hmasa mi le hnubik ah a ttialmi um a si rih kan timi hi a si. Zohchunh:
(1) Mangthawng Khithleng, Teikham Hlawnri, Pengcunglian Lianching
Mah ah hin a hnu ta maw phunmin a si a hmai ta dah ti a fiang ti lo.
(2) Mang Thawng Khithleng, Tei Kham Hlawnri, Peng Cung Lian Lianching
Mah ah hin a hnubik pawl (Khithleng, Hlawnri, Lianching) hna hi phunmin an si tiah ruah a si i theihkhawh colh a si.
Phun min hi cafang ngan in ttialding a si lo. Zch: Sen Thang, Zo Phei, Ma Ra, Lau Tu, Hlawn Ceu, Kheng Lawt, Zaa Thang, tbt. in phun (clan) min ttialding a si lo. Senthang, Zophei, Mara, Lautu, Hlawnceu, Khenglawt, Zaathang, tbt. in ttial ding a si. Hihi minung min ttialning le phun (clan) min ttialning aa dannak a si. Cucaah minung min ttialning le phunmin ttialning hi thleidan khawh ngai a hau. Culo ahcun micheu kan cattial mi ah minung kan min le kan phun min a fiang kho ti lo. Hi bantuk hin Laimi kan min ttialning hi thliri min bantuk sawhsawh ah cheukhat a can cang mi le can aa tim rih mi pawl kong ah sia a rem lo ngai i lung a fak ko.
Micheu nih vowel he aa pehmi min pawl cu a karlak punctuation hyphen ( - ) chiah ding a si an ti. Hyphen chiah hau lo in kan ttial tawn ning in a tliangpup mi a si ko. Cucaah peh in min ttial nih harnak le laklawhnak lawng a kan pek. Hipin ah peh in ttialmi Zch: Bawi Za Rung cu Bawizarung, Za Iang Hnem cu Zaianghnem tiah ttial tikah mirang ram sining in kan lak tikah First name, Middle name, Last name a um kho ti lo. Min pumpaluk in First name ah a cang. First name lawng a ngei i Last name le Middle name a ngei tilo mi ah a cang. Sihmanhsehlaw Bawi Za Rung min hi (First name: Bawi, Middle name: Za, Last name: Rung) in ttialkhawh a si i a min a tluang ko. Hi bantuk in Za Iang Hnem zong a min a tluang ve ko. Min fanghnih lawng a ngeimi Zch: Bawi Thawng, Lian Ling, tbt. zong First name le Last name in a si kho. Mirang ram ah Middle name ngeih lo a poi fawn lo.
Hi bantuk in kan min ttialning te mirang an min ttialning system ah a lut kho ngai ko mi kha rawklak le tlaulak in tuah ding a si lo. Ruah awk pakhat a um mi tu cu mirang ram ah an min sakning le ttialning system bantuk in Last/Faminly name or Surname chungkhar pakhat nih aakhat in nan ngei/tuah dih lai. Kan ram system a si ca ah nan min sakning le ttialning, auhning nan thlen dih lai ti a si bel ahcun phundang a si. Kan rammi nan si cang ca ah kan system nan zulh a hau tiah mirang ram ummi vialte an nin ti hna ahcun thlen a hau mi a si. Zeitittha tiding lawng a si ko hnga. Min ttialning in kan identity kan idan hnu cun hmailei chanhnih thum ah kan thinlung zong kan idang te khomi a si. Sihmanhsehlaw, cuti i tinak a um lo ahcun Laimi kan sinak a langhtertu, kan identity fiang ngai in a langhter mi kan min ttialning hi ramchung ramleng Laimi vialte ikhah dih awk kan si ko. Kan idan awk a si lo.
Acung chim bantuk in cozah bia he pehtlai in kan ikhah khawhlonak caan a phak taktak ahcun ramchung Laimi le ramdang um Laimi kan min ttialning kan idan hau teding in a um. Thil sining taktak (Practical reality) in kan ruah/zoh ahcun ramdang ah a um cang i an rammi sinak a ngei cangmi cu chuahkehnak in Laimi kan si ko bu ah Laimi kan kan si ve ti lo. Cubantuk dirhmun kan phak sual ahcun zeitittha! Cubantuk dirhmun kan silo chung poah cu kan pale chan, mirang chan in nihin tiang kan ttial tawn ning tein hmanding kan si ko. Indian base name writing system a simi India, Sri Lanka le Bangladesh pawl min ttialning cun kan ti pi sawh hlah u! Acung i kan langhter cang bantuk khin mirang min ttialning zong ah tulio Lai min ttialning he kan ikhat ko. Chim duhmi cu vawlei pumpi min ttialning he kalh in kan Lai min ttialning hi harnak a um lo.
Chin Identity
Kan min sakning system kong ah tuanbia a hram lei pil deuh hmanh usih. Kawlram chung um miphun pawl tuanbia kan zoh tikah Burman, Karen, Karenni, Pa’O le Shan pawl hi China-Tibet le Mongolia region in a rami an si. Mon pawl hi Cambodia Khmar in rat dawh an si [Ref. Karen Human Right Group: “ Understanding Burma”]. Laimi zong China-Tibet, Mongolia region in a rami kan si ve tiah ka pom. Internet chung i source cheukhat an ttialmi hi ka pom. Cucaah kan tuanbia a hram in a ratning hoih in kan zoh tikah atu lio i kan min kan ttialning te hi hlanpi in kan rak ngeihmi, kan original a si. Cu kan original cu kan thlau ding le kan thlen ding a si lo. A tthadeuh tu in kan remh/chap awk a si. Kawlram chung miphun dang pawl he kan min kan ttialning aa lawh zong hi kan hrampi kan ratnak aa khat mi kan si ca ah a si ti hi pom awk ttha thil kalning a si.
Cucaah Chin kan si ah, Bamar an si ah, Karen, Karenni, Kachin an si ah kan min ttialning kan ikhah hi kan hram aa khatmi kan si ca ah a si. Kawlmi kan huat hna ruang men ah kan min ttialning identiy thlen timh ding a si lo. Kawlmi uknak ah a ummi kan si ca ah an nawl kan icawn mi a si lo. An kan hnek i kan icawn chommi zong a si lo. A hramthawk tein rak hman mi min ttialning system a si ve. Cucaah a hramthawk tein kan ngeih ve mi kan identity a si. Tibet-Mongolia-China lio i (k)an rak ngeih cangmi kha nihin tiang ngeihpeng mi a si. Asia mi tamdeuh pi nih (China, Tibet, Mongolia, Korea, Hong Kong, Japan, etc.) pupa chan in min ttialning aa lo in kan hman cangmi kan min ttialning system a si bantuk in kilven ding le fehter chin ding tu a si.
India, Sri Lanka, Bangladesh pawl hi an origin Indus in a si tiah ka ruah. Cucaah Arab lei he aa naihmi an si i an min ttialning zong Arab he an ilo deuh lai tiah ka ruah. Thaimi hi an ratnak China lei in Tai Yuan le Tai Lao hrinsor in Thairam chaklei le thlanglei ah a rak phan mi an si. Tai Lao pawl hi tulio Laos ram i Laos le Burma i Shan pawl khi an si ve. Cu chan lio chawlet (merchants) pawl tampi an rak lut. Umnak nawl an pek hna. Cuticun India lei in Hindu influence nih a tei hna ca ah an culture zong Hindu culture nih a khuh hna i atu i Thai culture ah a hung cang tiah Wikipedia nih a ttial. Kum 1350 hrawng ah khuapi-ram (city-states) minthang Ayuthaya ti a si i India khua Ayadhya min chuankhan in sakmi a si. A tuahtu Ramathibodi ti a si. Tuandeuh an sawbua (chiefdoms) pawl min ah Sri Saccanalai le Supanburi an itel. Hi vialte nih a langhter mi cu Thai hi culturally Indian influence mi an si ti hi a si. Cucaah an cattial le an min ttialning ah Chin, Kachin, Karen, Shan, Bamar pawl he an idannak hi si dawh a si. China-Mongolia lei in a rami an si ve ko nanin. Chin, Kachin, Karen, … pawl he kan origin kan ikhat ko nain India Hindu influence he an rak si i atu ah India le Sri Lanka base Buddhism influence in an um a si ca ah an cattial le an min ttialning ah kan idan hi sidawh a si. Kawlmi zong Sri Lanka le India Buddhism a lami an si ve ko nain nunphung in (culture) influence a tuah chih hna lo tiah ruah ttha ngai a si. Cucaah Thai bantuk in India, Sri Lanka min ttialning ilak lo in China lei in an ratpi mi kha an zulh ca ah atu an min ttialning khi si dawh bik a si.
Bialam a vun i peh ca ah tlawmpal vun pial rih ning law: Kawlmi hi huathlorh in kan huat hna awk a si lo. Minung an sinak basic value (element), kanmah bantuk minung an si ve nak kha zoh/hmuh ding a si. Minung poah minung sinak in kan izoh dih a hau. Cucu universal human value le human rights basic concept a si ko lo maw! Kan duhlo ding le kan huatmi cu politics lawng a si. Huatnak thinlung he politics tlamtlinh le hmuhkhawh a si lai lo. Hmuh hmanh ah a fek lomi le a tling lomi a si lai. Zeibantuk rian paoh ah (Political, religious, economic, social) huatnak, zumhlonak thinlung le mit in kan izoh chung poah cu duhmi hmuhkhawh a si lai lo. Basic level ah remnak, hmuhthiamnak a um hnu lawng ah second level a simi politics, social, economic rian pawl ttuantti khawh le duhmi ihal khawh le ipek khawh hnu lawng ah hmuh a si lai.
Kan bia ah kir tthan uish law: Atu i min nan kan ttialpi hnik ning hi cu Indian base a si tiah ka ruah ko. Cucu India, Sri Lanka, Bangladesh nih an hman bik. Mizoram hi India le Bangladesh he aa naih deuhmi an si ca ah Ca an rak tuah thawkka hrawng in an system rak ilak ve dawh in ka ruah hna. Anmah Mizo lawng nih an ilak i Chin he aa pehtlai in Tiddim le Tonzang he aa tlaimi India ram ummi hna zong nih an hmang lo tiah ka ruah. India he aa naihmi Kuki le Thado zong nih Mizoram ttialning hi an ilak ve lo in ka ruah. Anmah India ramchung lila zong ah Naga zong nih an ilak lo. Zch:
1. Van Bawi, Van Thawng Hnin, Van Biak Thawng Lian
2. Vanbawi, Vanthawnghnin, Vanbiakthawnglian
No. 1 le No. 2 hi zoh veve tuah usih. No. 1-nak i min pawl nih hin First name, Last name, Middle name an ngei kho. Van Bawi tu hi Middle name a ngei lai lo. Middle name ngeih lo kha a poi lomi a si. No. 2-nak i min pawl hi a zate in minkhat lawng ah a dir cang i First name, Last name, Middle name zeitindah kan tuah lai? Asilo ah First name ah kan chiah ahcun Last name le Middle name a um ti lai lo. Hitin a umtuning a si ca ah atu nan kan tipi hnik ning hi a fiang lo ngaingai. A buaibai chin lei ko a lo!
Hi a cung harnak hi, nan kan thlenpi hnikning zulh in, tei/tuahnak lam pakhat, a si kho mi a si tiah ka ruahmi a um ve. Cucu Chinmi vialte nih minfang pahnih cio lawng kan isak lai i pakhat cu sakmin a si lai i adang pakhat cu phunmin a si lai. Hi ah hin atu nan tining hi a lut kho. Hihi tamdeuh nih kan pomkhawh ahcun Chin dihlak ikomhnak le identity a si ca ah kan zulh cio ding a si. Cutining a si ahcun a cung i No. 2nak min pawl khi Vanbawi Cinzah, Vanthawnghnin Zaathang, Vanbiakthawnglian Hlawnceu tbt. in a kal hnga. First name le Last name lawng kan ngei dih hnga i Middle name ngeih a um kho ti lai lo. Zeicahtiah minfang nan komh dih ca ah. Hining hi Chin dihlak nih kan cohlang kho lai maw? A ngaingai ti ahcun phunmin ittial chih hi phunpi deuh lawng nih tutiang ahcun hman a si. Phun tenau pawl nih hman a um lem lo. A hmang mi le a hmang lomi, a hmang duhmi le a hmang duhlo mi percentage (%) zeizat cio dah kan si hnga?
Cun hi kong hi Thantlang, Haka, Falam base lawng in ruahding a si lo. Kuki, Thado, Tedim, Tonzang, Zo, Matu, Mindat, … kan dihlak huap in ruah ding a si. Thantlang le Haka lawng deuh nih hi kong hi kan buai deuh mi a si sual maw? An min zong Thantlang-Haka micheu nih Mizo ttialning icawn bang hin an ttial ve maw? Kan hawile an buai ve maw? Kanmah lawng nih kan buaipi mi a si ahcun ruah ngai hau a si lai.
Mizo upat le thangtthat an tlaknak tampi lakah pakhat a si ve tiah ka ruahmi cu an min ttialning hi a si. A hram cu Indian base system an ilak tiah ka zumh hna nak ka chim cang. Ka palh kho. Sinain pa min ah “a” le nu min ah “i” an ithlak mi te hi an system a tthatuk ka ti. An min relnak in nu le pa an si theihcolh an si. An phunmin an ttial chih tik zong ah an sakmin ah nu an sinak “i” le pa an sinak “a” kha an chiah ca ah phunmin le sakmin thleidan khawh colh a si. Palhnak a um kho lo. Kannih atu i micheu nih nan kan ttialpi ning hi zoh ve tuah usih! Zch: Vanbawi Cinzah, Vanthawnghnin Zaathang, Vanbiakthawnglian Hlawnceu. Phunmin le sakmin aa thleidang kho ti lo. Chin a silo mi, Chin mi context a theilo mi midang le ramdang mi mit in zoh tikah min ngeitu hi nu a si le pa a si zong aa thei kho lo. A phunmin le a min taktak sakmin zong zei deuh dah a si ti aa thei kho lo.
Vawlei cung miphun vialte an min le an i ttialning in theihkhawh ngai an si.
(1) Tuluk, Taiwan, Hong Kong, Korea, Japan le Kawl pawl phu;
(2) India, Bangladesh, Sri Lanka le Thai pawl phu,
(3) Zurope ram hna le North America phu,
(4) Africa Negro minak pawl phu le South America phu,
An min ttialning a tlangpi in an idanning theihkhawh ngai a si. Hi bantuk in Chin mi dihlak zong kan min kan isak ning le kan i ttialning hin kan itheih ve awk a si. Mui kan ihmuh lo bu le kan konglam kan itheih cia lo buin internet chung i min kan hmuh cangka in Laimi a si tiah min in itheih khawhawk kan si. Cuca-ah kan Laimi sinak Identity kan ratnak hram in kan ngeihmi kan thlaulonak le a umpengnak sullam a si lai. Min ttialning identity tal nih a kan komh ve lo ahcun Chinmi ikomhnak (unity) a lam a hla rih ko lai.
Note: Mah cathluan ah hin Chin = Lai in ruah le ttial a si.
Luke Sui Kung Ling
January 2011
Lai min ttialning kong ah a hram in vun ruat tuah usih. Laimi hi Ca (Literature) kan ngeih hlan in kan ngeih hnu kum zeimawzat (1965 tiang?) chung mirang nih an rak kan umpi mi kan si. Uknak lei in British mirang nih an kan umpi. Biaknak lei in America mirang nih an kan um pi. Uknak lei in British nih an kan umpi lio ah biaknak lei siangbawi hna an phan ve. Lairam le Lai miphun tthanchonak ca ah a phunphun in rian an rak ttuan. Zeidang cu chim ti lo in Ca an kan tuahpiaknak kong tu ruat colh ko usih.
Uknak lei in British mirang nih an kan phak lio ah Ca kan rak ngei lo. Biaknak lei siangbawite an phak hlan ah uknak lei upa nih Laica an rak kan tuah piak. Cu uknak lei in tuahmi Laica cung ah cun siangbawite nih tlamtling deuh in an kan tuahpiak tthan. Culio caan in nihin ni tiang Laimi nih kan min kan ttialning cu atu i zapi nih kan ttial cioning hi a si. Atu kan ttial cio ning hi kan identity ah a dir cang mi a si. A kan hruaitu le kan ca ah rian a kan ttuanpiaktu mirang hna nih nan min ttialning hi a tthalo, hmailei international documentation ah harnak a um lai, tbt. zong an rak ti hna lo i a si lai. Zeicahtiah min ttialning cu mah le sining le duhning in isak cio le sullam a ngei cio mi a si kha an rak hmuh piak hna ca ah a si lai. Cun ruah awk a simi cu anmah mirang zong an holh umtuning in an min an ttial tikah komh awk hnga hnga a simi lawng an komh i komh awk hnga lo pawl kha komh lo in an ttial ve. Atang hi zohchunh hmanh usih.
1) Clark Sundar, Alan Harkness, Raymond Edward Brown, Charles Marshall Kraft, tbt. hi an min ttialmi an si. Clarksundar, Alanharkness, Raymondedwardbrown, Charlesmarshallkraft, tiah an ttial lo.
2) Lian Thawng, Sang Uk Mang, Za Hlei Cung Thawng tbt. in ttial ve ding kan si ko. Lianthawng, Sangukmang, Zahleicungthawng, tbt. in ttialding a si lo. Zeicahtiah mirang zong hitin an ttial ve lo. [Zohchunh: Clarksundar, Alanharkness, Raymondedwardbrown, Charlesmarshallkraft, tiah an ttial ve lo].
Salai Van Lian Thang nih America hruaitu upa pawl an min ttialning in a ttialmi pawl zoh tikah a cung ttialmi bantuk hi a si ko. Komh lo awk hnga minfang pawl an tthen i an min an ttial ko.
Mizoram hruaitu upa pawl an min zong a hun ttial i anmah Mizo nih India, Sri Lanka le Bangladesh min ttialning icawn in an rak ilak ve cang ca ah anmah ca ah aa dawh i a ttha ngai ko. Amah cattialtu pumpak zong 1988 hnu a tlanval kate in nihin tiang Mizoram ah a ummi a si i hitin aa dawhnak a hmuhkhawh zong hi a lamte a si ve ko. Lai Forum ah 16 January 2011 a cattial mi ah tling tein relkhawh a si.
Peh in Laimin kan ttial tikah harnak le laklawhnak a um. Kan min sullam a ngei ti lo. Kan min sakhnawh chan sullam zong a tlau. A rel zong aa rel kho colh ti lo. Vowel he aa pehmi min hna lebang cu a sullam ning in a tlau, a pingpi ah a chuak. Zohchunh: Zaathang chung pa Chan Awi cu a phun telh chih in a min ttial tikah “Chanawi Zaathang” a si. “ Chanawi” hi “Cha-nawi”, or “Chan-awi” tiah zeideuh dah a min auhning awchuah a si ti theih a har. Laklawhnak ngai a si rihmi cu a min donghnak ah “i” aa tel caah Mizo nu a si tiah ruah khawh a si fawn. Zeicahtiah Mizo nu an min ttialning he aa khah ca ah. Sihmanhsehlaw, hi min ngeitu hi “pa” a si fawn. Hi bantuk hin harnak le laklawhnak a um hi al awk a ttha lo. Hi bantuk hin Chumawi, Sangawi, Lalawi, Hrangawi, Lianuk, Hranguk, Ttialawi, Thlaawr (Thlaor), Cungawr (Cungor), Zaiang, Sungeng, Ttialiang, tbt. hna zong hi Laimin ah a fiang kho lo. Sihmanhsehlaw Chum Awi, Sang Awi, Lal Awi, Hrang Awi, Lian Uk, Hrang Uk, Ttial Awi, Thla Awr (Thla Or), Cung Awr (Cung Or), Zai Iang, Sung Eng, Ttial Iang, tbt. in ttial tawnning te hi a fiang pup ko i zeitluk in dah a tthat!!!
Micheu nih phunmin kan ittial chih cang ca ah mah kong lawng hi ruahding a um. Kan hmang lai maw, a hnu ah maw kan chiah lai a hmai ah, ti pawl. Sakmin tling hnu ah apeh in ttial a remcang bik ko lai. Sang Uk Cung Hlawnceu tiah. Sangukcung Hlawnceu tiah ttial lo in. Cubelte Hlawnceu Sang Uk Cung , Hlawnceu Sangukcung tiah ahmai bik ah a chia na, a hnubik ah a chia na in kan icawhhnuk ding a si lo. Cupin ah Sangukcung Hlawnceu tiah kan ttial ahcun cattial phung/mit in kan zoh tikah phun min le sak min theihkhawh a si ti lo. Thleidan khawh a si ti lo. Minfang an pahnih hin phun, thilri, thilnung min ah ruah an si. Micheu nih phun min tham cu theihcia (understood) pei a si ko cu ti a si ttheu. Miphun dang cu chim lo, Laimi chung hmanh ah hin kan phun min kan ithei dih cio lo ti kha ruah le theih a hau. Zapi deuh in theihmi tham cu Hlawnceu, Zaathang, Khenglawt, Cinzah hna lawng pei a si ko cu! Hi hna hmanh hi a theilo mi kan um rih ti hi theih a hau. Cucaah kan sakmin le kan phunmin hna hi atu micheu nan ttialning hin cun a fiang kho ti lo. Theihkhawh a silonak a ruang pakhat rih cu phunmin hi hmai ah a ttial hmasa mi le hnubik ah a ttialmi um a si rih kan timi hi a si. Zohchunh:
(1) Mangthawng Khithleng, Teikham Hlawnri, Pengcunglian Lianching
Mah ah hin a hnu ta maw phunmin a si a hmai ta dah ti a fiang ti lo.
(2) Mang Thawng Khithleng, Tei Kham Hlawnri, Peng Cung Lian Lianching
Mah ah hin a hnubik pawl (Khithleng, Hlawnri, Lianching) hna hi phunmin an si tiah ruah a si i theihkhawh colh a si.
Phun min hi cafang ngan in ttialding a si lo. Zch: Sen Thang, Zo Phei, Ma Ra, Lau Tu, Hlawn Ceu, Kheng Lawt, Zaa Thang, tbt. in phun (clan) min ttialding a si lo. Senthang, Zophei, Mara, Lautu, Hlawnceu, Khenglawt, Zaathang, tbt. in ttial ding a si. Hihi minung min ttialning le phun (clan) min ttialning aa dannak a si. Cucaah minung min ttialning le phunmin ttialning hi thleidan khawh ngai a hau. Culo ahcun micheu kan cattial mi ah minung kan min le kan phun min a fiang kho ti lo. Hi bantuk hin Laimi kan min ttialning hi thliri min bantuk sawhsawh ah cheukhat a can cang mi le can aa tim rih mi pawl kong ah sia a rem lo ngai i lung a fak ko.
Micheu nih vowel he aa pehmi min pawl cu a karlak punctuation hyphen ( - ) chiah ding a si an ti. Hyphen chiah hau lo in kan ttial tawn ning in a tliangpup mi a si ko. Cucaah peh in min ttial nih harnak le laklawhnak lawng a kan pek. Hipin ah peh in ttialmi Zch: Bawi Za Rung cu Bawizarung, Za Iang Hnem cu Zaianghnem tiah ttial tikah mirang ram sining in kan lak tikah First name, Middle name, Last name a um kho ti lo. Min pumpaluk in First name ah a cang. First name lawng a ngei i Last name le Middle name a ngei tilo mi ah a cang. Sihmanhsehlaw Bawi Za Rung min hi (First name: Bawi, Middle name: Za, Last name: Rung) in ttialkhawh a si i a min a tluang ko. Hi bantuk in Za Iang Hnem zong a min a tluang ve ko. Min fanghnih lawng a ngeimi Zch: Bawi Thawng, Lian Ling, tbt. zong First name le Last name in a si kho. Mirang ram ah Middle name ngeih lo a poi fawn lo.
Hi bantuk in kan min ttialning te mirang an min ttialning system ah a lut kho ngai ko mi kha rawklak le tlaulak in tuah ding a si lo. Ruah awk pakhat a um mi tu cu mirang ram ah an min sakning le ttialning system bantuk in Last/Faminly name or Surname chungkhar pakhat nih aakhat in nan ngei/tuah dih lai. Kan ram system a si ca ah nan min sakning le ttialning, auhning nan thlen dih lai ti a si bel ahcun phundang a si. Kan rammi nan si cang ca ah kan system nan zulh a hau tiah mirang ram ummi vialte an nin ti hna ahcun thlen a hau mi a si. Zeitittha tiding lawng a si ko hnga. Min ttialning in kan identity kan idan hnu cun hmailei chanhnih thum ah kan thinlung zong kan idang te khomi a si. Sihmanhsehlaw, cuti i tinak a um lo ahcun Laimi kan sinak a langhtertu, kan identity fiang ngai in a langhter mi kan min ttialning hi ramchung ramleng Laimi vialte ikhah dih awk kan si ko. Kan idan awk a si lo.
Acung chim bantuk in cozah bia he pehtlai in kan ikhah khawhlonak caan a phak taktak ahcun ramchung Laimi le ramdang um Laimi kan min ttialning kan idan hau teding in a um. Thil sining taktak (Practical reality) in kan ruah/zoh ahcun ramdang ah a um cang i an rammi sinak a ngei cangmi cu chuahkehnak in Laimi kan si ko bu ah Laimi kan kan si ve ti lo. Cubantuk dirhmun kan phak sual ahcun zeitittha! Cubantuk dirhmun kan silo chung poah cu kan pale chan, mirang chan in nihin tiang kan ttial tawn ning tein hmanding kan si ko. Indian base name writing system a simi India, Sri Lanka le Bangladesh pawl min ttialning cun kan ti pi sawh hlah u! Acung i kan langhter cang bantuk khin mirang min ttialning zong ah tulio Lai min ttialning he kan ikhat ko. Chim duhmi cu vawlei pumpi min ttialning he kalh in kan Lai min ttialning hi harnak a um lo.
Chin Identity
Kan min sakning system kong ah tuanbia a hram lei pil deuh hmanh usih. Kawlram chung um miphun pawl tuanbia kan zoh tikah Burman, Karen, Karenni, Pa’O le Shan pawl hi China-Tibet le Mongolia region in a rami an si. Mon pawl hi Cambodia Khmar in rat dawh an si [Ref. Karen Human Right Group: “ Understanding Burma”]. Laimi zong China-Tibet, Mongolia region in a rami kan si ve tiah ka pom. Internet chung i source cheukhat an ttialmi hi ka pom. Cucaah kan tuanbia a hram in a ratning hoih in kan zoh tikah atu lio i kan min kan ttialning te hi hlanpi in kan rak ngeihmi, kan original a si. Cu kan original cu kan thlau ding le kan thlen ding a si lo. A tthadeuh tu in kan remh/chap awk a si. Kawlram chung miphun dang pawl he kan min kan ttialning aa lawh zong hi kan hrampi kan ratnak aa khat mi kan si ca ah a si ti hi pom awk ttha thil kalning a si.
Cucaah Chin kan si ah, Bamar an si ah, Karen, Karenni, Kachin an si ah kan min ttialning kan ikhah hi kan hram aa khatmi kan si ca ah a si. Kawlmi kan huat hna ruang men ah kan min ttialning identiy thlen timh ding a si lo. Kawlmi uknak ah a ummi kan si ca ah an nawl kan icawn mi a si lo. An kan hnek i kan icawn chommi zong a si lo. A hramthawk tein rak hman mi min ttialning system a si ve. Cucaah a hramthawk tein kan ngeih ve mi kan identity a si. Tibet-Mongolia-China lio i (k)an rak ngeih cangmi kha nihin tiang ngeihpeng mi a si. Asia mi tamdeuh pi nih (China, Tibet, Mongolia, Korea, Hong Kong, Japan, etc.) pupa chan in min ttialning aa lo in kan hman cangmi kan min ttialning system a si bantuk in kilven ding le fehter chin ding tu a si.
India, Sri Lanka, Bangladesh pawl hi an origin Indus in a si tiah ka ruah. Cucaah Arab lei he aa naihmi an si i an min ttialning zong Arab he an ilo deuh lai tiah ka ruah. Thaimi hi an ratnak China lei in Tai Yuan le Tai Lao hrinsor in Thairam chaklei le thlanglei ah a rak phan mi an si. Tai Lao pawl hi tulio Laos ram i Laos le Burma i Shan pawl khi an si ve. Cu chan lio chawlet (merchants) pawl tampi an rak lut. Umnak nawl an pek hna. Cuticun India lei in Hindu influence nih a tei hna ca ah an culture zong Hindu culture nih a khuh hna i atu i Thai culture ah a hung cang tiah Wikipedia nih a ttial. Kum 1350 hrawng ah khuapi-ram (city-states) minthang Ayuthaya ti a si i India khua Ayadhya min chuankhan in sakmi a si. A tuahtu Ramathibodi ti a si. Tuandeuh an sawbua (chiefdoms) pawl min ah Sri Saccanalai le Supanburi an itel. Hi vialte nih a langhter mi cu Thai hi culturally Indian influence mi an si ti hi a si. Cucaah an cattial le an min ttialning ah Chin, Kachin, Karen, Shan, Bamar pawl he an idannak hi si dawh a si. China-Mongolia lei in a rami an si ve ko nanin. Chin, Kachin, Karen, … pawl he kan origin kan ikhat ko nain India Hindu influence he an rak si i atu ah India le Sri Lanka base Buddhism influence in an um a si ca ah an cattial le an min ttialning ah kan idan hi sidawh a si. Kawlmi zong Sri Lanka le India Buddhism a lami an si ve ko nain nunphung in (culture) influence a tuah chih hna lo tiah ruah ttha ngai a si. Cucaah Thai bantuk in India, Sri Lanka min ttialning ilak lo in China lei in an ratpi mi kha an zulh ca ah atu an min ttialning khi si dawh bik a si.
Bialam a vun i peh ca ah tlawmpal vun pial rih ning law: Kawlmi hi huathlorh in kan huat hna awk a si lo. Minung an sinak basic value (element), kanmah bantuk minung an si ve nak kha zoh/hmuh ding a si. Minung poah minung sinak in kan izoh dih a hau. Cucu universal human value le human rights basic concept a si ko lo maw! Kan duhlo ding le kan huatmi cu politics lawng a si. Huatnak thinlung he politics tlamtlinh le hmuhkhawh a si lai lo. Hmuh hmanh ah a fek lomi le a tling lomi a si lai. Zeibantuk rian paoh ah (Political, religious, economic, social) huatnak, zumhlonak thinlung le mit in kan izoh chung poah cu duhmi hmuhkhawh a si lai lo. Basic level ah remnak, hmuhthiamnak a um hnu lawng ah second level a simi politics, social, economic rian pawl ttuantti khawh le duhmi ihal khawh le ipek khawh hnu lawng ah hmuh a si lai.
Kan bia ah kir tthan uish law: Atu i min nan kan ttialpi hnik ning hi cu Indian base a si tiah ka ruah ko. Cucu India, Sri Lanka, Bangladesh nih an hman bik. Mizoram hi India le Bangladesh he aa naih deuhmi an si ca ah Ca an rak tuah thawkka hrawng in an system rak ilak ve dawh in ka ruah hna. Anmah Mizo lawng nih an ilak i Chin he aa pehtlai in Tiddim le Tonzang he aa tlaimi India ram ummi hna zong nih an hmang lo tiah ka ruah. India he aa naihmi Kuki le Thado zong nih Mizoram ttialning hi an ilak ve lo in ka ruah. Anmah India ramchung lila zong ah Naga zong nih an ilak lo. Zch:
1. Van Bawi, Van Thawng Hnin, Van Biak Thawng Lian
2. Vanbawi, Vanthawnghnin, Vanbiakthawnglian
No. 1 le No. 2 hi zoh veve tuah usih. No. 1-nak i min pawl nih hin First name, Last name, Middle name an ngei kho. Van Bawi tu hi Middle name a ngei lai lo. Middle name ngeih lo kha a poi lomi a si. No. 2-nak i min pawl hi a zate in minkhat lawng ah a dir cang i First name, Last name, Middle name zeitindah kan tuah lai? Asilo ah First name ah kan chiah ahcun Last name le Middle name a um ti lai lo. Hitin a umtuning a si ca ah atu nan kan tipi hnik ning hi a fiang lo ngaingai. A buaibai chin lei ko a lo!
Hi a cung harnak hi, nan kan thlenpi hnikning zulh in, tei/tuahnak lam pakhat, a si kho mi a si tiah ka ruahmi a um ve. Cucu Chinmi vialte nih minfang pahnih cio lawng kan isak lai i pakhat cu sakmin a si lai i adang pakhat cu phunmin a si lai. Hi ah hin atu nan tining hi a lut kho. Hihi tamdeuh nih kan pomkhawh ahcun Chin dihlak ikomhnak le identity a si ca ah kan zulh cio ding a si. Cutining a si ahcun a cung i No. 2nak min pawl khi Vanbawi Cinzah, Vanthawnghnin Zaathang, Vanbiakthawnglian Hlawnceu tbt. in a kal hnga. First name le Last name lawng kan ngei dih hnga i Middle name ngeih a um kho ti lai lo. Zeicahtiah minfang nan komh dih ca ah. Hining hi Chin dihlak nih kan cohlang kho lai maw? A ngaingai ti ahcun phunmin ittial chih hi phunpi deuh lawng nih tutiang ahcun hman a si. Phun tenau pawl nih hman a um lem lo. A hmang mi le a hmang lomi, a hmang duhmi le a hmang duhlo mi percentage (%) zeizat cio dah kan si hnga?
Cun hi kong hi Thantlang, Haka, Falam base lawng in ruahding a si lo. Kuki, Thado, Tedim, Tonzang, Zo, Matu, Mindat, … kan dihlak huap in ruah ding a si. Thantlang le Haka lawng deuh nih hi kong hi kan buai deuh mi a si sual maw? An min zong Thantlang-Haka micheu nih Mizo ttialning icawn bang hin an ttial ve maw? Kan hawile an buai ve maw? Kanmah lawng nih kan buaipi mi a si ahcun ruah ngai hau a si lai.
Mizo upat le thangtthat an tlaknak tampi lakah pakhat a si ve tiah ka ruahmi cu an min ttialning hi a si. A hram cu Indian base system an ilak tiah ka zumh hna nak ka chim cang. Ka palh kho. Sinain pa min ah “a” le nu min ah “i” an ithlak mi te hi an system a tthatuk ka ti. An min relnak in nu le pa an si theihcolh an si. An phunmin an ttial chih tik zong ah an sakmin ah nu an sinak “i” le pa an sinak “a” kha an chiah ca ah phunmin le sakmin thleidan khawh colh a si. Palhnak a um kho lo. Kannih atu i micheu nih nan kan ttialpi ning hi zoh ve tuah usih! Zch: Vanbawi Cinzah, Vanthawnghnin Zaathang, Vanbiakthawnglian Hlawnceu. Phunmin le sakmin aa thleidang kho ti lo. Chin a silo mi, Chin mi context a theilo mi midang le ramdang mi mit in zoh tikah min ngeitu hi nu a si le pa a si zong aa thei kho lo. A phunmin le a min taktak sakmin zong zei deuh dah a si ti aa thei kho lo.
Vawlei cung miphun vialte an min le an i ttialning in theihkhawh ngai an si.
(1) Tuluk, Taiwan, Hong Kong, Korea, Japan le Kawl pawl phu;
(2) India, Bangladesh, Sri Lanka le Thai pawl phu,
(3) Zurope ram hna le North America phu,
(4) Africa Negro minak pawl phu le South America phu,
An min ttialning a tlangpi in an idanning theihkhawh ngai a si. Hi bantuk in Chin mi dihlak zong kan min kan isak ning le kan i ttialning hin kan itheih ve awk a si. Mui kan ihmuh lo bu le kan konglam kan itheih cia lo buin internet chung i min kan hmuh cangka in Laimi a si tiah min in itheih khawhawk kan si. Cuca-ah kan Laimi sinak Identity kan ratnak hram in kan ngeihmi kan thlaulonak le a umpengnak sullam a si lai. Min ttialning identity tal nih a kan komh ve lo ahcun Chinmi ikomhnak (unity) a lam a hla rih ko lai.
Note: Mah cathluan ah hin Chin = Lai in ruah le ttial a si.
Luke Sui Kung Ling
January 2011
Laimi le Jubilee Tuah
Jubilee kong a tuanbia (background) tlawmpal kan zoh ta lai. Judahmi thil an ruahning ah number 7 hi biapi ngai in hman dawh an si. Sabbath Ni cu Bawipa nih dinhni ah a pekmi hna a si. Cucu ni 7-nak ni a si. Jubilee zong number 7 bakte telh in ni 7 hrambunh in a chuakmi a si. Kan Bible Lev 23:15-16 le Lev 25:8-11 hna hi Jubilee tuah aa thawknak tuanbia hram hmuhmi an si. Lev 23 ah hin ni sarih zarhkhat in zarh sarih (ni 49) in rel a si i Zarh hna Puai (Festival of Weeks) tiah kan hmuh. Lev 25 chung tu ahcun kum 7 dan voikhat in let 7 tiang, kum 49 (7 Sabbatical Years) hnu kum 50-nak cu Jubilee ah nan hman lai ti a si.
Jubilee tuahnak a chan le tinhmi cu sual ngaihchihnak le luatnak hmelhchunhnak ca ah a si. Israelmi hna Izip salcannak in an lutka in kum 50 tlinnak ah tuahmi a si. Hi caan ah hin Pathian sin ah an sualnak kong ah pekchanhnak nganpi le Pathian nih Izip salcannak in a luatter hna bangin sal luatter, leiba vialte luatter zong a si. Phundang in chim ahcun luatnak puai tikhawh a si.
Krihfa tuanbia ah Jubilee tuah hmasabik mi cu AD 1300 ah a si i Pope Boniface VIII hruainak in a si. Roman Catholic tuanbia ah Jubilee hi kum 25 dan ah tuah chel, kum 40 dan, kum 50 dan ah tuah chel in AD 2000 tiang tuah a si. Kum 50 thengtheng ah tuah a si dih lem lo. Jubliee ah a biapibik cu sual ngaihchihnak le thlahnak (Great remission) le biaknak hmunpi Rome khua tlawn i Mithiang Peter innthiang i Pathian biak hna hi a si.
Jubilee tuah kong hi Laimi internet biaruahnak Rungcin ah an ceih ngai mi pakhat a rak si. Laimi kan ca ah Jubilee kan tuahmi nih tthanchonak a kan pe maw? Sungh zatlaknak dah a kan pek deuh ti cuaithlai buin ca an ttial cio. Jubilee tuah cu, “Ei chuak lo, a lak men, tuah lo ding” tiah a chim i a ttialmi zong an um. Ciain khuami nih lunglawm ngai le phaisa chawva tampi dih in tuah ve mi a si caah kan Jubilee tuahmi hi zeitindah a sullam kan ilak cio hnga, zei sullam dah a ngeih timi kan theihnak bawmtu a si lai ti ruahchannak he hi ca hi ka ttialnak a si.
Mirang nih kum le caan hi biapi ngai in an ruah mi le an tuak mi a si. Kum le caan chung ah planning le schedule ituah cia tein khuasak tintuk an izuam. Cucaah kum hi sullam ngei te in hman a si i min an pekmi tlawmpal ka langhter. Kumkhat voikhat … Annual, Kumthum voikhat … Triennial, Kumhra voikhat … Decade, Kum 25 … Silver (Ngun), Kum 50 … Golden (Sui), Kum 75 … Diamond (Lungvar), Kum 100 … Centennial, Kum 1000 … Millennuim…
Kum le can hi a biapi tuk mi a si hrimhrim ko. Minung tuanbia le nuncan khuasak tthanchonak vialte theihhngalhnak bomtu a si. Abik in Khrihfa phung ning in Jubilee tuahnak hna hi miphun tuanbia ah rolung phun an si cio ko. Cu Jubilee kum hna le puai hna cu a cung i langhter cang mi bantuk hin sunhsak le lawmh in tthazaang laknak ah hman cio mi a si.
Jubilee tuah timi hi Baibal ca in source laakmi a si bik ko rua. Secular source dangdang ka theih mi a um lo. Bible ca chung kan ti tik zong ah acung i chim bantuk in Biakam Hlun in lak mi le cherhchan mi a si bik ko. Laimi lakah Jubilee aa thawknak hi research tuah phu ngai a si. Research phun cu hika hin ttial khawh a si lo caah a tlangpi le Bible ca chungin Judah mi tuanbia (Biakam Hlun) umtuning he zoh/ruah chih tikah Jubilee tuah hi an luatnak, an tthanchonak, an isersiamnak, tbt. hna philhlonak le thazaang i laak tthan, theih tthan, ihrimhtthannak, tbt. hna tinhmi (purpose) hi a ngei tiah ka ruah. Cucaah Jubilee caan ah cun thongtla zong an luat, sal zong an luat, leiba vialte an i ngaithiam, tbt. a si. Jubilee ah an rak tuahning le an rak tinhmi cu a ttha ngaimi a si ko ti a lang ngai ko.
Nihin Laimi Khrihfa nih Jubilee kan tuah ning bel hi a cung i kan chimmi tinhmi (purpose) pawl he aa kheng lomi, a pialmi a um kho men. Cucaah Jubilee tuah hi Zei chuak lo, ei chuak lo, tuah a herh lo ti nak in kan tuahning le kan purpose hna tu hi kanmah a kan sersiam, a kan tthanpi tu Jubilee si ding hi a biapi deuh tiah ka ruah. Jubilee tuah cu kan thazaang laaknak hrampi pakhat a si tiah ka ruah. Atu a tthangcho cangmi, an tthanchonak in kum 1000 leng a si cangmi pawl hna nih Jubilee tuah cu an herh ti lem lo. Zeicahtiah Jubilee tuah cu a hram i thawknak, i semnak le thazaang laaknak bik a si tihi Judahmi an tuanbia le an miphun an sersiam ning hna hi Baibal Cahlun (OT) ah hin a langhning bik a si tiah ka ruah.
Vawlei chan hi kum tampi millions a si cang ti a si nain civilization (tthanchonak) aa thawknak cu BC 3000 hrawngin a si tiah theih a si. Lai miphun tthanchonak (civilization) kan i thawk hi kum 100 hrawnghrang lawng a si rih. Tthachon aa thawkka mi le rianttuan aa thawkka mi kan si bantuk in a phunphun in thazaang peknak le lungthawhnak pek le ngeih hi kan herh hrimhrim mi a si. Kan Jubilee tuahmi nih a kan luatter ding le a kan cawisan taktak ding a si. Jubilee a phan cangmi kan si bantuk in kan nunnak zong kan ithlen awk le a kau deuhmi, a sang deuhmi, a ttha deuhmi in kan i thlen awk le kan si awk a si. Rian pakhat ttuan mi a theipar a um lomi cu alak a si bantuk in Jubilee theitlai a um lo ahcun zeihmanhlo, alak he aa lo fawn ko.
Atu lio Laimi nih Jubilee kan tuahmi hi a tthatnak tampi a um. A tthatnak lei le a tthatlonak sunghzatlak a sinak lei hi cuai thlai si hna sehlaw a tthatnak lei cuailung nih a lerh tuk lai timi research tuah u sihlaw hmuh a si ko lai. Phaisa le chawva lawngin sunghnak le miaknak hi tah awk a ttha hnga lo. Kan thinlung, kan ziaza, kan khuaruahnak, kan fimthiamnak, tbt. vialte tiangin item kip in zohhlat lawngah a miak le a sung hi tuak awk deuh a si hnga. Sociologists pawl bia ah “Sui ngun chawva sungh cu sungh a si rih lo, Ngandamnak sungh cu acheu sungh a si.
Sihmanhsehlaw nuncan ziaza sungh cu a dihlak in sungh cikcek a si” ti a si bangin “Jubilee tuahnak nih hin thinlung le ziaza lei in zeitluk in dah a kan remh, a kan cawisan” ti tu hi a sung le a miak tahnak cu a si deuh awk a si. Hi bantuk hin atu i a tthangcho cangmi vawleicung miphun vialte nih an rak tuah dih cio ko lai. Hihi minung nunphung le tthanchonak ah a hrampi, a herh bik mi hmanh a si tiah ka ruah ko. Laimi zong nih hmailei kum 200 pinlei kan tuanbia ah cun Jubilee tuah hi kan ngei ve ti lai lo. Zeicahtiah Jubilee cu tuah peng ding phun a si lo. A sullam le a tinhnak, a theipar hrimhrim aa dang ngaimi a si kan ti ko lai. Khi tikah cun National Day, Independence Day, tibantuk tu hi biapi deuh in theihpeng ding le i hrimhnak cu an si lo awk a ttha lo.
Cucaah Laimi nih Jubilee kan tuahmi cu sunghnak a um lo. Miaknak, tthathnemhnak le thluachuah tu a kan pek deuh ko. Tuah hrimhrim awk kan si. Lai miphun kan tuanbia aa thawknak cu Khrihfa biaknak kan i lak thawk in aa thawk ve ti pom lo awk kan ttha lo. Tleicia kan pa Dr. David Van Bik nih “Christianity Our National Salvation” tiah CCC ah kan rak ttuan tti lio ah a chim. Cun Lai sianghleirun nih angki ah cattial ding ruahnak an rak ka hal i “Loyalty Our Heritage” tiah an rak khenh ti zong a kan chimh bal. Lai miphun kan tuanbia cu Khrihfa kan sinak in aa thawkmi cu a si taktak ko. Cucaah Jubilee zong cu kanmah hlan kum 1800 leng Khrihfa mi nih an rak tuah cio mi Tradition pakhat a si ve. Hi Tradition hi a biapi ngaimi a si. Roman Catholic zumhnak hrampi ahcun Tradition hi Scripture tluk in pommi a si. Hi kong tu hi cu subject dang a si caah hi vial hi si ko seh.
Cucaah Jubilee tuah cu Khrihfa kan ca ah kan zumhnak hrampi fehternak Tradition pakhat a si ve. Nihin ni ah a tuahning cang tu hi hlan nakin ttha deuh in kan tuah khawhnak hnga Jubilee camtuak a phan rih lomi, Jubilee a tuah rih lomi nih theihthiam kan hau ve cang. Chan tiluan a kal ningin chan dawi ve kan hau. Kan Jubilee tuahmi nih kan chan he aa tlak ningin a kan cawisangtu si ding a biapi tuk mi a si. Phundang in chim ahcun kan luatnak puai taktak siding a biapi ngaingai.
Luke Sui Kung Ling
November 2010
Laimi le Laimin
Laimi
Laimi hi miphun phunkhat kan si ve tiah Laimi nih kan i ruah, kan chim, kan cohlan mi a si tiah ka ruah. “Lai” le “Chin” timi kong kan pa le nih Laiforum le Rungcin biaruahnak hna ah an chim mi zong kan theih ngai cang. Cu kan pale chimmi chungin kei ka lakning cu: “Lai” le “Chin” hi aa khatmi a si, aa dangmi an si lo. “Lai”, “Zo”, “Kuki”, “Thado”, “Matu”, “Mindat”, tbt. hi kanmah le hmunhma cio i kan i auhnak, kan isak mi min an si cio. A ngaingai ahcun “Chin” kan si dih ko. “Chin” min cu kan hmunhma cio i kan i auhnak vialte hmunkhat ah a kan funtom tu min a si. Cucaah uknak lei auhning ah Laimi dihlak a kan huaptu min “Chin” tiah kan ingeih i a tthatuk hringhran. Hi min hi atu ah a um cang mi a si caah mizeimaw nih kan duh lo zong ah a lam a kau chin lengmang ding mi min a si tiah ka ruah. Biaknak lei in Laimi tambik kan ifuntomnak bu a si mi Zomi Baptist Convention tu ahcun “Zo” tiah nihin tiang kan kal rih ko. Hmailei ahcun mah kong hi ruah le ceih zong a um awk a si tiah ka pumpak cun ka ruah.
Chin miphun kan chuahkehnak hi Tibet —Tuluk in—atu kan umnak ah a phan mi kan si ko lai ti hi ka cohlan bik mi a si. Cucaah kan nunning le kan sining hna, pupa chan in kan ngeihmi traditions pawl an si ah Tibet lei i thil a rak sining le a rat ning pawl hi kan konglam ah ruahchih lo awk tthalo a si tiah ka ruah. Tibet in a sem i a karh mi cu atu ahcun kan tampi cang si kaw, cu kan tampi ko bu ahcun nihin kan dirhmun cio le kan umnak cio i miphun phunkhat an si ve tiah cohlan mi sinak hi a biapi tuk mi a si. Hihi minung nih fawite in chankhat le chanhnih chung ah tuahkhawh mi le remhkhawh mi a si lo. Chan tampi a kal mi chungah zeitindik minung tuanbia le nunnak ah a hung chuak/um mi a si. Phundang in chim ahcun kan biak mi Pathian nih a ser, a tuahmi a si tiah pom ttha ngai a si. Cucaah cu miphun phunkhat kan sinak (sining) vialte cu nunpi, dirkamh, le zohkhenh kan hau. Cu kan sining pawl kan zohkhenhkhawh lo i kan thlau ahcun miphun sinak in kan tlau tinak a si. Phundang in kan chim ahcun nunphung, holh le ca, pupa chan in ngeih mi puai le lam, hnipuan pawl, tbt zohkhenh khawh lo cu miphun sinak in tlau a si.
Chin mi kan dihlak hi kan hmunhma cio kan i auhnak min cu idang cio ko hmanh sehlaw, kan chuahkehnak, kan nunphung, kan nunning, kan biakning, tbt. atlangpi in aa khat mi kan si caah miphun pakhat kan si tiah kan itinak cu a si. Cucu vawlei zong nih a kan pom mi a si tiah 2001 lio ah kan pale (aho set nih dek) nih an rak ttial bal cang. Cucaah kanmah sining te (midang he kan ilawh lonak) nunphung le phungphai, holh le ca, fenh-aih thilhruk ning, nuncan tlawnlen ning, rianttuan pawcawmning le din le ei ning, tbt, kan ngei. Hi vialte hi an biapi cio dih. Pakhat hmanh hlawt awk a si lo. Pakhatkhat a tlau, a chamhbau ahcun pum tlamtling lo bantuk kan si. Hi vialte kan kilven ding hi Chin mi dihlak kan rian a si. Hi vialte zohkhenh le dirpi khawh hi kan miphun muisam tlamtling te in dirpi a si. Hi vialte zohkhenh ding lak ah pakhat a si ve mi, miphun phunkhat kan sinak a langhtertu le a kilvengtu kan “MIN” kan isak ning le sullam kong hi iruah tti ka duh mi cu a si.
Laimin
Min hi a biapi tuk. Abiapi bik hmanh a si, ka ti. Min in zeizong vialte theih a si. Zei zong vialte nih min ngeih dih a si. Vawlei cung ah min lo pakhat hmanh a um lai lo. Zeicahtiah min lo in umkhawh a si lo. Kan Bible Genesis chungah “Sernak tuanbia i thilser thawk a rak si lio hrimhrim in sertu Pathian nih a sermi thil vialte kha min a rak pek (eg. Chun, zan, van, vawlei, vancung thil pawl (lunamies: nika, arfi, thlapa, tbt.), ti, thli, tbt.). Cun thilnung saram vialte kha mipa (Adam) min a sak ter hna. Zeicahdah min sak a rak si? Ruat cio tuah usih. Zeicahtiah, min lo cun zeihmanh thleidan thiam a si lai lo ti ruah le tawk khawh a si.
Cuticun vawlei cung miphun vialte nih mah le min cio ngeih a si. Kan min cu kan chuahka in isak a si i kan thih tiang hmanh ah a dong lo. Hlanpi ah a rak thi cia mi mifim vialte nihin tiang an min a tlau lo. Krihfa biaknak cawnpiaknak ah ahcun “Thih hnu Nunnak” (“Eternal Life”) tiang hmanh ah Nunnak cauk ah min a um lai ti a si. Thih hnu nunnak doctrine a ngei mi biaknak dang hna zong hi bantuk in an ngei ve ko lai. Pathian Pakhat lawng a um tiah a zummi biaknak (Monotheism) ah Min i pek (Naming God and naming His people) hi a biapi tuk mi a si. Zeicahtiah biakmi Pathian cu pek mi min nih a ngeihmi—sining, sullam, huham, a hmet le angan, a lianhngannak vialte kha a si. Cucaah biakmi Pathian, a lianngan mi a sinak cu a biatu nih pekmi a min sining, huham kha a si ko. Minung zong cu bantuk tthiamtthiam in kan min hi kan sining a si ve tiah ka ruah. Kan min a tlau ahcun kan tlau, kan tling ti lo tinak a si.
Laimi nih min kan isak ning kong tawite in ka langhter duh. Min kan isak tikah minfang cio nih sullam ngei in kan isak. Hlan ahcun minfang pahnih lawng a rak si deuh. Tuchan bel ah pathum li tiang kan isak cang. Zohchunhnak: Biak Thawng Lian, Zing Ttha Hlawn hna cu minfang fangthum ngei min an si. Biak , Thawng, Lian le Zing, Ttha, le Hlawn minfang cio nih hin sakhnawh chan mi sullam an ngei, an dirpi cio. Hi zon ah hin min satu hna nih sullam an ngeihter ning bel aa khat dih lem lai lo. Tahchunhnak ah, “ Kan Biak mi Thawng in kan Lian ngan ve cang lai” tiah sullam a ngeihter mi an um ko lai i, hmundang ah hi min thengte hi mi pakhat nih aa sak ve tikah sullam dang zong a ngeih ter khawh ko. Cucaah hi kan min sakning zulh hin kan minpum hi minfang cio nih sullam ngei in an rak ttial. Phundang in minfang cio nih mahte in an dir cio. Biakthawnglian, Zingtthahlawn, Zauk, tbt si lo in Biak Thawng Lian, Zing Ttha Hlawn, Za Uk tiah.
Vawlei cung miphun vialte an min le an i ttialning in theihkhawh ngai an si. Tuluk, Taiwan, Hong Kong, Korea le Kawl pawl phu; India, Bangladesh, Srilanka pawl phu, Zurope ram phu, Negro minak pawl phu, tiah kan min sakning le min kan ittialning a tlangpi in kan idanning theihkhawh ngai mi a si. Hi bantuk in Chin mi dihlak zong kan min kan isak ning le kan i ttialning hin theih kan si ve awk a si. Vawlei cung kong cu um rih sehlaw, Laimin sakning le ttialning tlawmpal ka langh ter rih lai.
Laimi nih min kan isak tikah minfang cio nih sullam ngei in kan isak i kan min pum ah minfang pahnih hi hlan deuh ahcun a rak tam, tiah ka chim cang. Hihi khuazei in dah rat dawh bik a si ti kan ruah ahcun hitin ka ruahning a si. Tuluk miphun hi an minpum minfang pahnih in an i sak bik tiah ka ruah. An min zong minfang tawi tete an si deuh in ka thei. Cucaah Tuluk min sak ning hi kan min sakning, a ratnak lam a rak si bik ko lai tiah ka ruah. Hitin ka ti tikah Tuluk min ttialning hrimhrim kan zulh ve lai tinak a si lo, kan pupa chan in kan rak ingeih ve mi kan identity tu kha kan zulh awk a si tinak tu a si. Atu bel hi minfang pathum in panga tiang zong kan i sak cang.
Tahchunhnak ah:
Hlan deuh Laimin sak: Ceu Luai, Khua Kung, Ca Hmung, Za Hu, tbt.
Atu lio kan min sak: Van Za Ceu Lian, Sui Za Lian, Van Ttha Thawng Cung, tbt.
Hihi Laimi nih kan pupa chan in minfang kan rak isak ning le kan rak i ttialning a si. Hi bantuk in Tedim, Tonzang, Falam, Kuki, Thado, Matu, Mindat, tbt. an min ttialning a si ve tiah ka ruah. Kan holh idang cio hmanhsehlaw, hi kan min isak ning le i ttialning ah hin kan ikhahnak cu a si.
Min kan i ttialning ah kan ikhahnak Kawlram chung miphun dang pawl tlawmpal cio vun zoh hmanh usih. Ramdang kong cu kan thei ban kho lai lo.
Kawl
“U” le “Daw”, cu patung le nutung auhnak ah an hman. “Maung” le “Mah” cu ngakchia in tlangval le nungak si tiang “pa” le “nu” min auhnak a si i min hmai ah ttial a si. Hihi cu zapi theihtuk mi a si.
Zohchunhnak:
U Soe Naing Win, U Maung Maung Lat, U Win Aung, U Khin Mawung Din, tbt.
Daw May San, Daw Khin Tida Htwe, Daw Khin Aye Htwe tbt.
Maung Aung Lin, Maung Khin Maung Oo, Maung Htwe Win Aung, tbt.
Mah Khin May, Mah San San Aye, Mah Tin Tin Htwe, tbt.
Tuni tiang ka observe ning ah Kawl mi nih an min Mirang ca in an ttial tikah a cung i ka ttialmi ning hin an ttial ko. An komh lo tiduhnak. An minpi i minfang hna an tthen ko.
Karen
Karen miphun nih pa min auhnak ah “Saw” an hman i, nu min ah “Naw” an hman ve. An min hmai ah “Saw” kan hmuh ahcun Karen pa a si ti le “Naw” kan hmuh ahcun Karen nu an si tiah theih an si.
Zohchunhnak:
Saw Eh Taw, Saw Say Phoo, Saw Kay Htoo, tbt.
Naw Paw Say Wah, Naw Yin Ma, Naw Moe Shi Htwe, tbt.
An min an ttialmi an tthen dih, an komh lulh lo. Min pumpi ah minfang 2, 3, hna an umning in an tthen ko.
Kachin
Kawl an i auhnak i “U” le “Daw”; “Maung” le “Mah” bantuk le Laimi (Haka, Falam) nih “Pu, Pi, Vaal , Leeng” ti bantuk zapi huap (common) min an ngei lo. “Lahphai, Maran, Lahtaw, Marip, Nhkun, tbt. an phun min cio hi an min hmai ah an ttial. Hiti an phun min an ittial mi nih hin Kachin miphun an sinak kha a langhter colh i Kachin an si tiah an min rel cangka in theihkhawh an si.
Zohchunhnak: Lahphai Awng Li, Marip Seng Raw, Nhkun Pawt La, Maran Kam Aung, tbt.
Kachin zong an min an ttial tikah an komh lo. Acung i Kawl bantuk in an tthen ve ko. Hi bantuk hin kan hram thawk (original kan ti hnga maw?) in min kan rak ittial ning hi Lai / Chin min ttialning he aa khat mi kan si.
Lai / Chin
Lai min ttialning kong ka timi ah hin acung i ka chim cang bantuk in tulio Lairamkulh chung i Laimi vialte kan min ttialning a huap in ka ruah. Cucaah fiannak ah Haka le Falam, Tedim le Tonzong ttialning pahnih lawng ka langhter.
Haka, Falam nih patling, nutling auh tikah an min hmai ah “Pu” le “Pi” ttial a si i tlangval, nungak min hmai ah “ Vaal ” le “Leeng” tiah ttial a si. Tedim le Tozang nih “Pu” le “Pi” ai ah “Pa” le “Nu” an hman i “ Vaal ” le “Leeng” ai ah “Tang” le “Lia” an hman ve.
Zohchunhnak:
Pu Lian Thawng, Pu Sang Uk Mang, Pu Za Hlei Cung Thawng, tbt.
Pi Sung Hlei, Pi Ngun Ttha Men, Pi Sui Za Iang Hnem, tbt.
Vaal Lian Thawng, Vaal Sang Uk Mang, Vaal Za Hlei Cung Thawng, tbt.
Leeng Sung Hlei, Leeng Ngun Ttha Men, Leeng Sui Za Iang Hnem, tbt.
Pa Pau Lun, Pa Hau Lian Khup, Pa Gin Khan Suan Thang, tbt.
Nu Mang Niang, Nu Cing Kho Neam, Nu Mary Hau Dim Niang, tbt.
Tang Pau Lun, Tang Hau Lian Khup, Tang Gin Khan Suan Thang, tbt.
Lia Mang Niang, Lia Cing Kho Neam, Lia Mary Hau Dim Niang, tbt.
Acung i Kawl, Karen, Kachin le Lai min ttialning kan zoh tikah ah kan minfang pawl anmah dang cio in kan ttial. Kan komh lo. Kawlram chung um mi miphun dang, atu i kan chim lo mi hna zong hi bantuk in an min ttialning a si cio ko tiah ka ruah. Hihi kan pupa chan in kan min kan rak ittial ning a si i, kan min hmai i hman mi cio hmuh cangka in cu miphun a si tiah kan i thei kho colh. Cuticun, kan min le kan min ttialning nih kan miphun sinak fiangte in a langhter i vawlei pi ah theih mi kan si ve peng ding a si. Hi bantuk in vawlei cung miphun dang vialte zong i theih khawh cio a si ve. Kawl kan huat hna ruang men ah kanmah min ttialning a si ve ko mi kha Kawl ttialning he aa lo ai pat tiah kan duhlo/hlawt ding a si lo.
Hitluk in mah miphun sinak pawl a lamkip in runven le dirkamh a herh lio ah kan min sakning le ttialning in kan tlau cuahmah cang. Kan pupa chan in kan min ttialning identity kan thlau thluahmah cang. Ramleng a phan mi hna lak ko ah tambik tlau a si cang. Ka pumpak in ka ngaih a chia tuk. Acung i ka ttial cang mi pawl hi kan min kan i ttialning cu a si i atu lio kan tlau cuahmahnak min ttialning atang ah ka hun ttial tthan.
Zohchunhnak:
Pu Lianthawng, Pu Sangukmang, Pu Zahleicungthawng, tbt.
Pi Sunghlei, Pi Nguntthamen, Pi Suizaianghnem, tbt.
Vaal Lianthawng, Vaal Sangukmang, Vaal Zahleicungthawng, tbt.
Leeng Sunghlei, Leeng Nguntthamen, Leeng Suizaianghnem, tbt.
Hi pawl hi voikhat rel bakte ah min pum ah na chuah kho dih lai lo tiah ka zumh. Hi bantuk in min nan i ttial cang tikah zei le zeidah aa kom ti hi tuak hmasa ngai hau a tam. Can a la ngai. Tuchan IT chan an ti na lak le minute pakhat hnut hmanh a sautuk liamtak a si cang ti chan ah! Acung i ttial cia mi he khin zohchunh tuah hmanh! Zeitluk in dah an i dan! Acung ta, pupa chan in kan min ttialning khi zeitluk in dah a fian i a tthat, a fawi, aa dawh!
Cun atu hi phun min ilak chih le ittial chih a tam ngai fawn hoi cang. Kan pupa chan in keimah ka ngakchiat lio (a luan cia mi kum 30) tiang ah Laimin kan isak tik ah “phun min” isak chih hi a um lo tiah ka tuak. Kan min ah “Phun min” kan thlak chih rih hmanh lai.
Zohchunhnak:
- Pu Lian Thawng Cinzah, Pu Sang Uk Mang Hlawnceu, Pu Za Hlei Cung Thawng Khenglawt
- Pu Lianthawng Cinzah, Pu Sangukmang Hlawnceu, Pu Zahleicungthawng Khenglawt
- Pi Sung Hlei Cinzah, Pi Ngun Ttha Hnem Hlawnceu, Pi Sui Za Iang Hnem Khenglawt
- Pi Sunghlei Cinzah, Pi Nguntthahnem Hlawnceu, Pi Suizaianghnem Khenglawt
No. 1 le 2 zohchunh. Cun No. 3 le 4 hi zoh chunh rih. No. 1 le 3 ah hin Cinzah, Hlawnceu, Khenglawt ti pawl hi phun min a si caah komh in ttial a si. Min taktak cu minfang cio in ttial a si tikah sakmin le phun min tthen/theih khawh colh a si. No. 2 le 4 ah hin aa kom in biafang pahnih cio hmuh a si tikah sakmin le phunmin tthen khawh a si ti lo. Zeicahtiah micheu nih min hmai ah phun min nan i ttial i micheu nih min hnu ah nan i ttial caah a si. Tlaihmi ttialning pakhat lawlaw (a hmai kun, a hnu kun) nan i hrawm fawn lo. Cun min hmai i “Pu, Pi, Vaal , Leeng” pawl khi ttial lo in minfang lawng in ttial le bang ahcun sakmin le phunmin tthen a har chinchin ning le ningcannak a ngeih loning zong hmuhkhawh ngai a si.
Hi phunmin kan ithlak chih mi kong he pehtlai in ka observe ning tlawmpal ka ttial rih lai. Hlawnceu, Khenglawt, Zathang, Cinzah, Mualhlun, tbt. phunpi tiah ruah mi le aa ruat mi hna lawng deuh nih “phun min” hi isak chih a si. Phun tenau vialte nih “phunmin” isak a um lem lo. Cucaah hi phunmin hi Laimi dihlak ah % zeizat nih dah kan isak chih cang i sak chih a duh mi zeizatdah kan si ti hna zong research tuah phu a si tiah ka ruah. Kan issue ngan ngai ah ka ruah mi a si. Zeicahtiah, phunmin kan isak chihnak nih hin Laimi mipi kan thinlung itthennak tu a result a si sual ahcun ttihnung ngai a si. Hi bantuk zapi tamdeuh nih kan zulh lo mi le kan zulh khawh lo mi pawl hi kaltak deuh a ttha maw? Asilo ah phunmin cu micheu nih kan isak cang caah midang zong nih zeitindah thadam le nuam in ruahnak an ngeih khawh i an isak khawh ve hnga ti ruah ding nganpi a si ka ti. Hi kong hi cu issue dang a si caah ka kal tak rih lai.
India ram um kan unau Mizo nih cun an sakmin donghnak ah pa nih “a” le nu nih “i” hna i thlak chih a si i a fiang ngai fawn ko. “a” le “i” aa tel lonak minfang kha phunmin a si tiah theih a fawi fawn ve ko. Atu kan unau Laimi cheukhat nan min nan i ttialning hi Mizo bantuk in pa nih “a” le nu nih “i” ilak ve lawlaw ulaw cucu a fiang fawn ko hnga. Mizo ttialning le kan ilak (duh?) ttung fawn lo tikah kan min ttialning hi kan itheih khawhnak hnga caah siseh, miphun kan sinak langhternak (National identity) le dirkamhnak caah siseh dirhmun ngei lo ah kan cang. Kan tlau lio lengmang cang.
Asi ah kan unau Mizo pawl min an ttialning hi kan ilak ve lawlaw lai maw? Kei ka ruahning ahcun Laimi an si ve caah kanmah lei ttialning tu hi ilak ve hna seh law ti ka duh. Zeicahtiah an original cu kanmah lei ttialning hi a si ko lai ka ti. Atu Mizo min ttialning khi Bangladesh le India rampi Kala min ttialning bak a si tiah ka ruah. Mindong i “a” le “i” thlak mi te lawng khi aa dannak a si.
India le Bangala min ttialning: Tissa Balisuriya, Gnanayaram, Sathiannathan, Govada Dyvasiryadam, Aruna Gnanadason, Antony Mookentholam, tbt. Hi nak sau deuhdeuh zong a um nain atu hi ka hun telh kho rih lo. Singapore i ka sianginn kai hawi Bangladesh pastor pa min cu min fangkhat (wordkhat) lawng a si i cafang 20 tiang aa peh. Amin tak ka philh. Mizo min ttialning zong: Lalrindiki Khiangte, Lalsanglura, Ngunthawngsanga, tbt. a si i a donghnak i “a” le “i” thlaihmi dah ti lo cu Bengali min ttialning he aa khat bak ko. Bangladesh le Kala ram ummi an si caah an min ttialning nih a rak khuh (influence) ve hna caah an rak ttial tawnning tlau cang sehlaw a dawh ngai. Cucaah hi tin an ttialnak a si lai tiah ka ruah ko. Cucaah kanmah lei ttialning a simi original tu hi ilak kho ve hna seh law ti ka duhnak cu a si.
Hi min le ttialning kong hi 2000-2001 lio ah Laiforum ah rak ceih bal mi a si cang. Cu lio zong ah atu ka ttialmi dirhmun hi ka rak ttial cang. Delete a si lo ahcun Laiforum archive ah a um rih ko lai. Micheu nih ramleng kan chuah tikah kan min kong ah kan fiang lo—nan family name, given name, surname, First name le Second name ti pawl ah kan buai tuk tiah a chim mi an rak um. Cuticun phunmin hi family (last name) ai ah hun isak chih a tam nak a si rua tiah ka ruah. Cu bantuk ramdang i document ah thlakding ilak lawhnak men ruangah kan miphun identity fiangte in a langhter i fekte in a dirkamhtu kan min ttialning vaivuanh awk kan si lo. Tahchunhnak ah: Miphun dang cheukhat bantuk in First le Last name tiah sakmi kan ngeih lo caah kan minfang hnu bik khi “Last name” ah siseh, ahmai bik minfang khi “First name” ah siseh ttialding a si ko. Minfang pathum ngei mi min kan si ahcun alai minfang kha “Middhle name” ah ttial ding a si ko i tlam a tling ko. A biapi mi cu Min pumpi i cafang (spelling) palhlo bak ding a si. Kanmah nih kan ittialning kha a hman lo tiah aho zung le ram, cozah zong nih ningcang lo in an kan thlen piak hrimhrim lai lo tiah ka ruah ko. Kan minfang a hnuhmai, alai an duh poah i chia ko hna seh, abiapi mi cu spelling palh lo kha a si i cucu a za ko. Vawlei cung mi vialte min ttialning aa lo cio lo, kanmah le ttialning tu kha claim tuah peng ding le a thei lo mi hna zong fianhkhawh an hau deuh.
Kei ka observe ve ning ah ca kan rel mi chung in hei chim ko usih law, min saupi pi an komh i ttialmi hi a tlawm te. German holh tu ah biafang komh (compound words) in ttialmi thil min le biafang saupi pi (cafang 15 cung aa peh mi) an um pah len. Thilmin kong le biadang sullam pawl ahcun zei holh le ca poah saupi in ttialmi biafang an um pah cio ko lai. Kan Lai holh le ca zong ah. Sihmanhsehlaw, minung min kong ahcun cu bantuk biafang sawhsawh he aa lawh awk a si lo. Cattialning hi a biapi ngai. Punctuations (sullam ngei in ttial/hman ding) pawl sullam an ngeih ning hi theih kan hau. Ca (Literature) a kalning le a sullam, a ttialning (Grammar ti ko usih!) a biapi tuk. Cu nihcun holh sullam a ngeihter, a fianter. Cu ahcun minung min ttialning hi zeidang thil min le kongbia pawl ttialning he aa lo lo. Fiannak tlawmpal hun ttial rih ko ning law:
Cattial phung ah minung min cu cafang ngan in thawkding an si. Cafang ngan in thawk lo mi cu minung min ah ruah a si lo. Mirang zong nih an min ttial cafang ngan he an tthen hna.
1) Clark Sundar, Alan Harkness, Raymond Edward Brown, Charles Marshall Kraft, tbt.
Clarksundar, Alanharkness, Raymondedwardbrown, Charlesmarshallkraf t, tiah an ttial lo.
2) Lian Thawng, Sang Uk Mang, Za Hlei Cung Thawng tbt. in ttial ve ding a si ko. Clarksundar, Alanharkness, Raymondedwardbrown, Charlesmarshallkraf t, tiah ttial a si lo bantuk hin.
3) Kan phunmin tu cu kan i thlak chih duh ahcun sakmin tling hnu ah apeh in ttial ding. Sang Uk Cung Hlawnceu tiah, Sangukcung Hlawnceu tiah ttial lo ding. Sangukcung Hlawnceu tiah na ttialmi ah hin cattial phung/mit in kan zoh ahcun phun min le sak min theih khawh a si ti lo. Minfang an pahnih hin thilri, thilnung min ah ruah an si.
4) Phun min zong cafang ngan in ttialding a si lo. Sen Thang, Zo Phei, Hlawn Ceu, Kheng Lawt, tbt. in phun (clan) min ah ttialding a si lo. Hihi minung min ttialning le a kalning cu a si. Cucaah phunmin ttial ahcun Senthang, Zophei, Hlawnceu, Khenglawt, tbt in ttial ding a si.
5) Hi bantuk hin minung min ttialning le thilri min ttialning hi an i dan ning a si. Cucaah Laimi kan min ttialning hi thliri min bantuk sawhsawh ah cheukhat a can cang mi le can aa tim rih mi pawl kong ah lung a fak tuk.
Minung cu thilnung kan si lo. Minung kan si. Ca/Literature kal/umtuning ah Minung min le proper noun poah cu cafang ngan in ttial a si bantuk in Laimi kan min zong kan ngeih tthing ning te in facang ngan in ttial ve ding an si. Cafang hme in nan/kan i ttial tikah thilnung sawhsawh nan/kan lo.
Salai Vantu nih 2000 hrawng ah “Salai” le “Mai” hi kan miphun min ah ilak cio ding a si tiah a rak ttial i a rak thlah. A ttialmi le a fianter mi a ttha ngai. Al awk um lo a si ko. Kan cohlan duh le duh lo, le kan ilak duh le duh lo lawng a tangmi a si. Tukum 2007 chung zong ah cu lio ta cu a rak thlah tthan. Nan rel cio ko lai. Anih a issue cu “Salai” le “Mai” hi Chinmi dihlak nih ilak dih usih law ti a si. Karen nih “Saw” le “Naw” an i lak bantuk khin Laimi dihlak nih “Salai” le “Mai” cu ilak dih usihlaw ti hi ka duhbak mi a si ve. Za ah za in ka dirkamh i Salai Vantu proposal hi tlam a tling te lai ti ruahchannak ka ngei.
Atu kei ka issue cu phundang deuh, kan min kan ttialning kong i kan tlaunak kong tu a si. Kong dang a lo nain aa pehtlai mi an si. An i tthen kho lo. Laimi hi miphun phunkhat kan si ve ahcun kan sining dirkamh kan hau. Biahmaisa ah ka chim cang bantuk in kan dirkamhning le zohkhenhding hna lak ah hi kan min kan isakning le kan ittialning hi kan miphun dirkamhnak pakhat a si ve. Salai Vantu chimmi “Salai” le “Mai” hi Chinmi dihlak in ilak kho usih law, kan pupa chan in min kan isakning le kan ittialning tein zul kho usih law zeitluk indah kan feh chin hnga!
L Sui Kung Ling
7 October 2007
Lai Min Ttialning
Min hi “Sinak/sining” (Identity) langhternak fawibik a si. Minung le miphun identity langhternak le humhhak kilvennak hi a lam tampi a um. Tch., ah nunphung, holh le ca, min, puai le lam, hni le puan, tbt. Hi hna lak ah hin min isakning le ittialning hi a biapi bik hmanh a si tiah ka ruah. Zeicahtiah, min hi thil pakhat khat a sining kan theihnak, kan tthen khawhnak, kan hngalhkhawhnak hmasabik a si zungzal.
Laimi kan min ttialning hi hmuh le rel cangka in a fiang colh mi a si. Kan min fang kan hnakhaw nih a theih cangka in nu min le pa min zong a tliang colh, a fiang colh mi a si. Hlan in Lai min kan ttial tawnning le atu lio mi cheukhat nih min ittialning a tanglei ah hin ka hun langh ter. Tulio micheu nih ttialning hi “Ttial tawnlo ning” tiah a tlang ka pek i rel cio tuah u. Voikhat relnak in theih an har ngai. Tch. ah Zaathangchung pa Chan Awi cu a phun he a min ttial tikah “Chanawi Zaathang” a si. “Chanawi” hi “Cha-nawi”, asilo ah “Chan-awi” tiah zeideuh dah a min auhning awchuah a si ti theih a har. A donghnak ah “i” aa tel caah Mizo nu a si tiah ruah khawh a si fawn. Sihmanhsehlaw, hi min ngeitu hi “pa” bak a si fawn. Hi bantuk hin harnak le laklawhnak a um hi al awk a ttha lo. Hi bantuk hin Chumawi, Sangawi, Lalawi, Hrangawi, Lianuk, Hranguk, Ttialawi, Thlaawr (Thlaor), Cungawr (Cungor), Zaiang, Sungeng, Sungiang, tbt. hna zong hi Laimin ah a fiang kho lo. Sihmanhsehlaw Chum Awi, Sang Awi, Lal Awi, Hrang Awi, Lian Uk, Hrang Uk, Ttial Awi, Thla Awr (Thla Or), Cung Awr (Cung Or), Zai Iang, Sung Eng, Sung Iang, tbt. in ttial tawnning te hi a fiang pup ko i zeitluk in dah a tthat!!!
I. Minfang lawngin
Ttial tawn ning:
Pa: Chan Awi, Thla Awr, Za Thawng Lian, Van Za Bawi Mang,
Nu: Ngun Zi, Sung Iang, Ngun Ttha Iang, Sui Za Iang Hnem
Ttial tawn lo ning:
Pa: Chanawi, Thlaawr, Zathawnglian, Vanzabawimang
Nu: Ngunzi, Sungiang, Nguntthaiang, Suizaianghnem
II. Bible min ilak tikah
Ttial tawn ning:
Pa: Solomon Chan Awi, Andrew Thla Awr, Peter Za Thawng Lian, Job Van Za Bawi Mang
Nu: Elizabeth Ngun Zi, Rebecca Sung Iang, Esther Ngun Ttha Iang, Ruth Sui Za Iang Hnem
Ttial tawn lo ning:
Pa: Solomon Chanawi, Andrew Thlaawr, Peter Zathawnglian, Job Vanzabawimang
Nu: Elizabeth Ngunzi, Rebecca Sungiang, Esther Nguntthaiang, Ruth Suizaianghnem
III. Chngkhar/Phun min ilak tikah
Ttial tawn ning:
Pa: Chan Awi Zathang, Thla Awr Cinzah, Za Thawng Lian Hlawnceu, Van Za Bawi Mang Khenglawt
Nu: Ngun Zi Zathang, Sung Iang Cinzah, Ngun Ttha Iang Hlawnceu, Sui Za Iang Hnem Khenglawt
Ttial tawn lo ning:
Pa: Chanawi Zathang, Thlaawr Cinzah, Zathawnglian Hlawnceu, Vanzabawimang Khenglawt
Nu: Ngunzi Zathang, Sungiang Cinzah, Nguntthaiang Hlawnceu, Suizaianghnem Khenglawt
IV. Bible min he Chungkhar min he ilak tikah
Ttial tawn ning:
Pa: Solomon Chan Awi Zathang, Andrew Thla Awr Cinzah, Peter Za Thawng Lian Hlawnceu, Job Van Za Bawi Mang Khenglawt
Nu: Elizabeth Ngun Zi Zathang, Rebecca Sung Iang Cinzah, Esther Ngun Ttha Iang Hlawnceu, Ruth Sui Za Iang Hnem Khenglawt
Ttial tawn lo ning:
Pa: Solomon Chanawi Zathang, Andrew Thlaawr Cinzah, Peter Zathawnglian Hlawnceu, Job Vanzabawimang Khenglawt
Nu: Elizabeth Ngunzi Zathang, Rebecca Sungiang Cinzah, Esther Nguntthaiang Hlawnceu, Ruth Suizaianghnem Khenglawt
V. Fa min in min ittial tikah
A hmanmi: Chan Awi pa, Za Thawng Lian pa, Ngun Zi nu, Sui Za Iang Hnem nu
A hmanlo mi: Chan Awi Pa, Za Thawng Lian Pa, Ngun Zi Nu, Sui Za Iang Hnem Nu.
Hika zon ah “Pa” le “Nu” hi cafang ngan in ttialding an si lo. Hi ti “P” le “N” a ngan in ttial ahcun “Chan Awi Pa” ningpi hin min a si tinak a si. Min fang hna hi cafang ngan in thawk a si i nu le pa sinak (common gender) tu cu cafang hme in “pa”, “nu” tiah tial ding a si.
[Theihawk: "Pa" le "Nu" tiah cafang ngan in "P" le "N" hman cu minung min a si ti lo. Minung min ai ah hman a si lo. Kan biakmi Pathian le Khuazingnu min ai-awh lawng ah hman a si. Abik in Krihfa mi nih kan biakmi Pathian min kan ttial tikah Pathian, Amah, kan Pa Pathian tiah kan hman. Cafang hme in pathian, amah, kan pa pathian, tiah kan ttial ahcun khuachia min le minung, thilri min tluk men lawng a si.]
Cun, Chanawipa, Zathawnglianpa, Ngunzinu, Suizaianghnemnu ti zong in pehdih in ttial ding a si lo. Hitin kan ttial ahcun phunmin, hmun le ram min bantuk ah ruah a si. Zch: Zaathang, Hlawnceu, Bawipatlang, tbt in. Mizo ttialning in kan zoh tik zong ah pumpak min in hmuh a si. Cucaah Mizo ttialning kan icawn ve ahcun min ngeitu Chanawi, Zathawnglian, Ngunzi, Suizaianghnem hna i an pa le an nu sinak a langhnak "pa" le "nu" khi tthen in ttialding in ka ruah.
Cun fale dawtnak min in ittial tikah:
A hmanmi: Chanchan pa, Lianlian pa, Ukza pa, Thawngttha nu, Sisi nu, tbt.
A hmanlo mi: Chanchanpa, Lianlianpa, Ukzapa, Thawngtthanu, Sisinu, tbt. in peh lo ding. Chanchan Pa, Lianlian Pa, Uk Za Pa, Thawng Ttha Nu, Sisi Nu tbt. in "P" le "N" hna cafang ngan in ttial lo ding.
Cun Chan Chan Pa, Lian Lian Pa, Uk Za Pa, Thawng Ttha Nu, Si Si Nu, tbt. in ttialding zong a si lo. Hitin ttial ahcun Tch: "Chan Chan Pa", "Lian Lian Pa" ningpi hin sakmin pumpi ah ruah a si cang.
Note:
1. Fale min in ittial hi zapi biaruahnak le zapi sin cattialnak ah hmanding a si lo. Kan min pum in ttialding a si. Zapi sin cattial tikah kan hmanmi kan min kha atu le tu thlen ding zong a si lo.
2. Hawikom i auhnak Kawicung, Pahnin, Lianlian, Suite, Nawnku, tbt. zong zapi sin ca thlah/ttial tikah hman lo le telh lo a ttha. Hman lo ding zong a si ko. Hitin kan hman ahcun zapi/group upat lo a si i hruh kan co fawn lai.
3. Ka kawi ttha, ka upa, ka nau pa, ka tu pa, ka tu nu, tbt. zong hman lo ding a si (zapi huap in “ka” can ah “kan” hman ttung lo ahcun).
Hi bantuk pawl hi cu mah le pumpak cio, mah le address (ID) cio ah ikuat tikah hman ding a si. Mah bantuk pumpak cakuat le i biakchonhnak ahcun minfak zong hman a ttha lem ve lo.
L Sui Kung Ling
2008